REPREZENTACJA SPÓŁEK OSOBOWYCH - CO MUSISZ WIEDZIEĆ?

Wstęp

Spółki osobowe, takie jak spółka jawna, partnerska, komandytowa czy komandytowo-akcyjna umożliwiają elastyczne i efektywne prowadzenie działalności biznesowej przez wspólników. Charakterystyczną cechą tych form prawnych jest silny nacisk na osobiste zaangażowanie wspólników, co znajduje odzwierciedlenie w zasadach ich reprezentacji.

Z artykułu dowiesz się:

1. Czym jest reprezentacja spółek osobowych i jakie ma znaczenie w praktyce?

2. Poznasz podstawowe zasady reprezentowania spółek osobowych.

3. Na czym polega różnica między reprezentacją jednoosobową a reprezentacją łączną?

4. Jaką rolę pełni prokurent w ramach reprezentacji mieszanej?

5. Jakie są konsekwencje nieprawidłowej reprezentacji spółki?

6. Czy przepisy dotyczące reprezentacji spółek kapitałowych mogą być stosowane do spółek osobowych i jakie stanowisko prezentuje w tej kwestii Sąd Najwyższy?

Czym jest reprezentacja spółki?

Podstawową funkcją reprezentacji jest działanie w imieniu spółki, co obejmuje zarówno czynności sądowe (np. wytaczanie powództw), jak i pozasądowe (np. zawieranie umów). W reprezentacji chodzi o relacje z podmiotami trzecimi, np. klientami lub dostawcami.

W języku prawniczym można powiedzieć, że chodzi o składanie i odbieranie oświadczeń woli w imieniu spółki w relacjach z innymi osobami lub podmiotami. Reprezentacja dotyczy zatem sfery zewnętrznej spółki.

Warto nadmienić, że kodeks spółek handlowych stanowi, że każdy wspólnik ma prawo reprezentować spółkę, a prawo wspólnika do reprezentowania spółki dotyczy wszystkich czynności sądowych i pozasądowych spółki.

Ponadto, zgodnie z przepisem art. 29 KSH każdy wspólnik ma prawo reprezentować spółkę, a prawo wspólnika do reprezentowania spółki dotyczy wszystkich czynności sądowych i pozasądowych spółki.

Reprezentacja jednoosobowa i łączna

• • Reprezentacja jednoosobowa

  W spółkach osobowych, co do zasady każdy wspólnik, który ma prawo do reprezentowania spółki na mocy przepisów, może działać samodzielnie w jej imieniu. Dotyczy to wspólników spółki jawnej, partnerów w spółce partnerskiej oraz komplementariuszy w spółce komandytowej i komandytowo-akcyjnej.  Prawo to jest również jasno wyrażone w przepisach dotyczących spółki partnerskiej (art. 96 § 1 KSH), gdzie wskazano, że każdy partner może reprezentować spółkę sam, o ile umowa spółki nie stanowi inaczej. W przypadku spółki jawnej podobny wniosek wynika z art. 29 § 1 KSH, który mówi, że każdy wspólnik ma prawo do reprezentowania spółki.

  Dodatkowo art. 30 § 1 KSH wskazuje, że umowa spółki może to prawo ograniczać – np. wymagać wspólnego działania z innym wspólnikiem lub prokurentem.

  Choć można twierdzić, że przepisy nie precyzują dokładnie sposobu wykonywania tego prawa, to łączne odczytanie art. 29 i 30 KSH prowadzi do wniosku, że domyślnie każdy wspólnik może reprezentować spółkę samodzielnie.

  • Reprezentacja łączna

  Umowa spółki może przewidywać, że wspólnik  ma prawo reprezentowania spółki jedynie wspólnie z innym wspólnikiem lub prokurentem. Oznacza to, że wspólnik nie może wtedy działać samodzielnie. Postanowienia te, których celem jest wyłącznie określenie trybu reprezentacji łącznej, będą skuteczne wobec osób trzecich, o ile zostaną ujawnione w KRS. Praktyka sądów rejestrowych dotycząca wpisywania trybów reprezentacji jest jednak różna.

  Reprezentacja łączna oznacza, że do ważności decyzji spółki potrzebne jest działanie co najmniej dwóch osób. W spółkach osobowych może to być dwóch wspólników lub wspólnik i prokurent.

  W spółkach partnerskich, w których istnieje możliwość powołania zarządu dopuszcza się też sytuację, gdzie decyzję podejmuje dwóch członków zarządu albo członek zarządu łącznie z prokurentem. Jeśli wspólnik (lub w spółce partnerskiej z zarządem – członek zarządu) działa razem z prokurentem, nazywa się to reprezentacją łączną mieszaną. Oznacza to, że obie te osoby wspólnie podejmują decyzje w imieniu spółki. Co ważne, z orzecznictwa wynika że ich podpisy czy zgody nie muszą być składane dokładnie w tym samym momencie.

  Mimo, że art. 30 § 1 KSH przewiduje jeden wariant reprezentacji łącznej i jeden wariant mieszany, dopuszcza się również inne sposoby kształtowania zasad reprezentacji spółek osobowych, w tym rozróżnienie ich w zależności od podmiotu.

  • Zakres kompetencji prokurenta w ramach reprezentacji łącznej mieszanej

  Niejednorodny charakter reprezentacji łącznej mieszanej prowokuje wiele pytań dotyczących jej istoty. Wątpliwości występują m.in. z uwagi na zróżnicowany zakres uprawnień poszczególnych reprezentantów występujących w ramach tej reprezentacji. Należy podzielić pogląd, zgodnie z którym w ramach reprezentacji łącznej mieszanej prokurent współdziałający ze wspólnikiem uprawnionym do ustawowej reprezentacji właściwej spółki jest umocowany do dokonywania takich czynności jak wspólnik.

  Innymi słowy w praktyce przyjmuje się, że jeśli prokurent działa razem ze wspólnikiem, który ma prawo reprezentować spółkę, to mogą oni wspólnie podejmować wszystkie decyzje, jakie może podjąć ten wspólnik. Oznacza to, że razem mogą np. sprzedać firmę, oddać ją w dzierżawę, sprzedać nieruchomość lub ją obciążyć – mimo że sam prokurent nie mógłby tego zrobić zgodnie z przepisami. Prawo traktuje zatem działanie wspólnika i prokurenta na równi z działaniem dwóch wspólników. Gdyby prokurent mógł działać tylko w ramach swoich podstawowych uprawnień, współpraca ze wspólnikiem byłaby bezcelowa – prokurent mógłby wtedy działać samodzielnie lub z innym prokurentem.

  • Rodzaje prokury występujące w ramach reprezentacji łącznej mieszanej

  Współdziałać ze wspólnikiem spółki jawnej (partnerem bądź komplementariuszem), w ramach reprezentacji łącznej mieszanej, może nie tylko prokurent samoistny, lecz także każdy z prokurentów, któremu udzielono prokury łącznej. Pogląd, jakoby w ramach reprezentacji łącznej mieszanej mógł wystąpić tylko taki prokurent, który został do tego wyraźnie upoważniony, jest nie do pogodzenia z przepisami ustrojowymi normującymi zasady reprezentacji spółek osobowych, w świetle których to przepisów umowa spółki może przewidywać, że wspólnik jest uprawniony do reprezentowania spółki tylko łącznie z innym wspólnikiem lub prokurentem. Przepisy te mówią bowiem w sposób ogólny o prokurencie (bez precyzowania rodzaju udzielonej prokury) i nie zawężają wykonywania reprezentacji łącznej mieszanej do podmiotów, którym udzielono tzw. prokury łącznej rozszerzonej. Dalej, w ramach opisywanej reprezentacji, współdziałać ze wspólnikiem uprawnionym do reprezentacji może każdy z prokurentów, któremu w sposób ważny udzielono prokury, bez względu na to, czy prokura została ujawniona w rejestrze. Wykluczony jest natomiast udział w reprezentacji łącznej mieszanej spółek osobowych pełnomocników innych niż prokurenci (tj. pełnomocników cywilnych).

Konsekwencje nieprawidłowej reprezentacji

Należy wskazać, że fałszywym reprezentantem spółki osobowej jest osoba, która działa w jej imieniu, ale nie ma do tego prawa. Może to wynikać z różnych sytuacji, takich jak:

• Brak uprawnienia od początku – osoba nigdy nie była wspólnikiem ani nie otrzymała formalnego pełnomocnictwa do reprezentowania spółki.
• Utrata prawa do reprezentacji – dana osoba była uprawniona do działania w imieniu spółki, ale z jakiegoś powodu to prawo wygasło (np. została odwołana, wystąpiła ze spółki).
• Nieprawidłowe powołanie do zarządu – w przypadku spółki partnerskiej z zarządem problem pojawia się, gdy członek zarządu nie spełnia ustawowych wymogów, np. został powołany w sposób niezgodny z art. 97 § 3 zd. 1 KSH, który wymaga, by przynajmniej jeden członek zarządu był partnerem.

Najczęstsze błędy w reprezentacji spółki mogą wynikać zarówno z naruszenia przepisów prawa, jak i wewnętrznych regulacji spółki np.:

• Nieprzestrzeganie postanowień umowy spółki – np. jeśli zgodnie z umową do ważności oświadczenia woli potrzebne są podpisy dwóch wspólników, a złożono je tylko przez jednego.
• Brak wymaganej zgody organów spółki – np. w spółce komandytowo-akcyjnej reprezentant podejmuje decyzję bez akceptacji walnego zgromadzenia, mimo że taka zgoda była konieczna.

Należałoby postawić pytanie jakie będą skutki zawarcia umowy przez fałszywego reprezentanta? Co istotne zawarcie umowy przez osobę, która nie miała prawa do reprezentowania spółki, nie powoduje jej automatycznej nieważności. W takiej sytuacji stosuje się tzw. bezskuteczność zawieszoną. Oznacza to, że:

• Umowa nie wywołuje skutków prawnych od razu.
• Staje się ważna dopiero wtedy, gdy zostanie potwierdzona przez osobę uprawnioną do reprezentowania spółki.
• Jeśli uprawniona osoba odmówi potwierdzenia, umowa ostatecznie staje się nieważna.

Co istotne, moment potwierdzenia umowy działa z mocą wsteczną, czyli od chwili jej zawarcia, a nie od momentu potwierdzenia.

Czy każda umowa zawarta przez fałszywego reprezentanta jest nieważna?

Nie zawsze. W przypadku spółek wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS) obowiązuje zasada ochrony osób trzecich działających w dobrej wierze. Jeśli ktoś zawarł umowę z osobą widniejącą w KRS jako uprawniony reprezentant, to może powołać się na domniemanie, że działał w dobrej wierze. W praktyce oznacza to, że:

• Spółka nie może łatwo unieważnić umowy, twierdząc, że jej przedstawiciel nie miał prawa do działania.
• Osoba trzecia (np. kontrahent) może powołać się na dane zawarte w KRS jako wiarygodne.

Jednak przepisy dotyczące KRS nie oznaczają, że każda umowa zawarta w złej wierze będzie ważna – w przypadku rażących naruszeń prawo nadal przewiduje możliwość jej podważenia.

Co w sytuacji, gdy reprezentant działał na szkodę spółki?

Jeśli osoba reprezentująca spółkę działała w zmowie z innym podmiotem i celowo działała na niekorzyść spółki (np. zawarła niekorzystną umowę w celu osiągnięcia osobistych korzyści), to taka czynność prawna może zostać uznana za:

• Sprzeczną z zasadami współżycia społecznego – a przez to nieważną na podstawie art. 58 § 2 Kodeksu cywilnego.
• Przekroczenie uprawnień w prowadzeniu spraw spółki – w przypadku działań wykraczających poza zwykłe czynności spółki (art. 43 KSH).

Podsumowując, skutki błędnej reprezentacji mogą być różne – od czasowego zawieszenia skuteczności umowy po jej całkowitą nieważność, zwłaszcza jeśli działania fałszywego reprezentanta były świadomie szkodliwe dla spółki.

Problem stosowania art. 210 § 1 KSH odpowiednio lub per analogiam do wspólników uprawnionych do reprezentowania handlowych spółek osobowych

Istnieją kontrowersje na płaszczyźnie wzajemnych relacji dotyczących przepisów odnoszących się do reprezentacji spółek osobowych oraz przepisów odnoszących się do reprezentacji spółek kapitałowych. Przepisy KSH nie regulują wprost zasad reprezentowania spółki osobowej w stosunkach ze wspólnikiem uprawnionym do jej reprezentowania ale jednocześnie w niektórych przypadkach przepisy dotyczące spółek kapitałowych mogą uzupełniać potencjalna lukę.

W przypadku spółek kapitałowych przykładowo stosownie do art. 201 § 1 KSH organem uprawnionym do reprezentowania spółki z o.o. jest zarząd. Realizacji tej kompetencji służy przyznane każdemu członkowi zarządu prawo do reprezentowania spółki dotyczące wszystkich jej czynności sądowych i pozasądowych, którego nie można ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich (art. 204 § 1 i § 2 KSH). Jedynym przepisem dotyczącym sfery materialnoprawnej ograniczającym przysługujące zarządowi prawo reprezentacji jest art. 210 § 1 KSH. Przepis ten pozbawia zarząd jako organ spółki z o.o. prawa jej reprezentowania w umowach zawieranych z członkami zarządu oraz sporach między nimi a spółką. W świetle art. 210 § 1 KSH spółkę reprezentuje w takich sprawach rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. Regulacja ta ma charakter bezwzględnie obowiązujący i wyjątkowy, skoro przewiduje jeden z ustawowych wyjątków od ogólnej zasady, zgodnie z którą to zarząd reprezentuje spółkę. Przepis ten ma na celu ochronę interesów spółki, gdyż we wskazanych w nim przypadkach istnieje potencjalne niebezpieczeństwo dopuszczenia się przez członka zarządu pewnych nieprawidłowości czy nadużyć, które mogą wynikać z realizacji niekorzystnych dla spółki czynności.

Jednocześnie wydaje się, że celem tego przepisu jest również:

• wyeliminowanie sytuacji gdy czynność prawna dokonywana jest pomiędzy członkami zarządu, a więc osobami tworzącymi łącznie zarząd, czyli organ reprezentujący spółkę, a także
• wyeliminowanie czynności z samym sobą, gdy czynność prawna dokonywana jest przez członka zarządu, z jednej strony reprezentującego spółkę, a z drugiej strony, działającego w imieniu własnym, ze względu na możliwość zaistnienia konfliktu interesów między członkiem zarządu a spółką.

Wyjątkowy charakter przepisu art. 210 § 1 KSH powoduje, że nie jest dopuszczalne – w drodze różnych metod wykładni – rozszerzenie zakresu jego zastosowania na inne niż wskazane przypadki.

Wątpliwości w tej kwestii uciął po długim okresie czasu Sąd Najwyższy. Jako przykłady istotnych dla praktyki orzeczeń można wskazać kolejno:

• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2013 r. IV CSK 332/12, w którym stwierdzono, że do oceny sytuacji wspólnika spółki jawnej, który reprezentuje spółkę i prowadzi jej sprawy należy, zgodnie z art. 33¹ 1 KC, stosować odpowiednio przepisy o osobach prawnych, a nie przepisy o pełnomocnictwie, bowiem wspólnik spółki jawnej nie może reprezentować spółki w umowie między nim a spółką oraz w sporze pomiędzy spółką a tym wspólnikiem. Oczywiście stanowisko to odnosi się również do innych spółek osobowych.
• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2013 r. V CSK 154/12, w którym stwierdzono, że przepisy KSH nie regulują wprost sposobu reprezentacji spółki jawnej w procesie, w której spółka ta zostaje pozwana przez wspólnika uprawnionego do jej reprezentacji (w rozpoznawanej sprawie likwidatora spółki). Taką regulację zawiera natomiast art. 210 KSH w przypadku sporu pomiędzy spółką z ograniczoną odpowiedzialnością a członkiem jej zarządu. Wyrażona w tym przepisie reguła, wyłączająca wówczas reprezentację spółki na ogólnych zasadach, określonych w art. 201 § 1 KSH, powinna być stosowana odpowiednio także w przypadku reprezentacji spółek jawnych.
• Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2018 r. III CZP 42/18, w której stwierdzono, że jeżeli członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest wraz z tą spółką wspólnikiem spółki komandytowej, do wyrażenia przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością zgody na zmianę umowy spółki komandytowej – wymaganej na podstawie art. 9 KSH – ma zastosowanie art. 210 § 1 KSH. Należy stwierdzić, że uchwała ta wpisuje się w dotychczasową wykładnię celowościową art. 210 KSH wyrażaną przez Sąd Najwyższy, która podkreśla ochronną dla spółki z o. o. funkcję tej regulacji.

Oczywiście wnioski zawarte w przykładowych wyrokach i uchwale znajdą także zastosowanie do innych osobowych spółek handlowych.

Szczególny przypadek zarządu w spółce partnerskiej

Jak już była o tym mowa, kodeks spółek handlowych nie zawiera przepisów odsyłających przewidujących odpowiednie stosowanie art. 210 § 1 KSH do innego niż wyrażony w jego hipotezie przypadku. Natomiast co ważne, przepisy zawierają regulację przewidującą odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących zarządu spółki z o.o., a wśród nich art. 210 KSH do zarządu powołanego w spółce partnerskiej. Podstawą odpowiedniego zastosowania art. 210 KSH jest norma wynikająca z art. 97 § 1 KSH, w myśl której umowa spółki partnerskiej może przewidywać, że prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki powierza się zarządowi do którego zgodnie z przepisem odsyłającym z art. 97 §  2 KSH należy stosowa regulacje dotyczące zarządu w spółce z o.o.

Oznacza to, że zarząd spółki partnerskiej podlega w szczególności przewidzianemu w art. 210 § 1 KSH ograniczeniu prawa reprezentowania spółki w umowach i sporach pomiędzy członkiem zarządu a spółką. Odpowiednie zastosowanie wskazanego przepisu polega w omawianym przypadku na przyjęciu, że w umowie między spółką partnerską, a członkiem zarządu oraz w sporze z nim spółkę reprezentuje pełnomocnik powołany uchwalą partnerów. Modyfikacja dyspozycji art. 210 § 1 KSH wyraża się więc w pominięciu kompetencji rady nadzorczej (która nie została przewidziana w strukturze spółki partnerskiej) do reprezentowania spółki oraz w zastąpieniu uchwały zgromadzenia wspólników uchwałą partnerów.